Erdoğan Toprak: “Akp İktidarı, Kamu Borcunu 23 Kat Artışla 2023 Haziran Sonunda 5,6 Trilyon Liraya Çıkarttı. Türkiye’nin Ekonomik Bağımsızlığı ‘Alacaklılara’ İpotek Edildi”
T24 YILLIK BULUŞMALARI… DARON ACEMOĞLU: “DARBELERİN YERİNE DİĞER BİR TEHDİT TÜREDİ DEMOKRASİLERE; SEÇİMLE GELEN BAŞKANLARIN KENDİLERİNİ KISITLAYAN HUKUK DEVLETİNİ ORTADAN KALDIRMALARI”
Haber: ÇAĞATAN AKYOL – Kamera: FAHRETTİN ÖZTÜRK
Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nde (MIT) iktisat profesörü olan Daron Acemoğlu, ‘T24 Yıllık Buluşmaları’nda, “Eskiden demokrasiye tehdit çoğu vakit askerlerden ya da darbelerden geliyordu. 2005-2006 yılından beri darbe bayağı az. Onun yerine öteki bir tehdit türedi demokrasilere, medya özgürlüğüne karşı; seçimle gelen başkanların giderek kendilerini kısıtlayan hukuk devletini ortadan kaldırmaları, muhalefet başkanlarını mahpusa atmaları, büyük bir kutuplaşma, palavra medyası. Yani birçok hakikat olmayan sansasyonel ya da büsbütün halkın başını karıştırma üzerine konseyi haberlerin dolaşması ve bu demokratik uygulamanın zorlaştırılması. Bunları dünyanın her tarafında görüyoruz; Brezilya’da, Amerika’da, Filipinler’de, Hindistan’da, Macaristan’da, Türkiye’de” dedi.
T24 Yıllık Buluşmaları, “Cumhuriyet’in 100. yılında Türkiye ve dünya nereye” başlığıyla bugün düzenlendi. İstanbul’daki bir otelde yapılan programa, MIT’te iktisat profesörü olan Daron Acemoğlu, ABD’den canlı ilişki ile katıldı. Acemoğlu, gazeteci Tatlı Payzın’ın moderatörlüğünde, “Gelecek 30 yılda Türkiye ve dünyayı bekleyen ekonomik, demografik ve teknolojik olasılıklar” bahisli bir konuşma yaptı.
Acemoğlu, şunları söyledi:
“Türkiye’nin ve dünyanın ekonomik, toplumsal ve politik geleceğini belirleyecek altı gelişmeden, akımdan bahsedeceğim. Gerçekten bunların, Türkiye ve diğer gelişmekte olan ülkelerin geleceğini şekillendireceğini düşünüyorum. Bunların büyük bir bölümü Türkiye’de pek tartışılmıyor. Bunun önemli bir kayıp olduğunu düşünüyorum.
“TEKNOLOJİ BİREBİR VAKİTTE ZORLUKLAR YARATIYOR, EŞİTSİZLİKLER YARATMA KAPASİTESİ VAR”
Birincisi; otomasyon, yapay zeka ve eşitsizlik. Dünya iktisadının son 250 sene içindeki büyümesinin en önemli ögelerinden bir tanesi teknolojik gelişme. Gelişmekte olan ve gelişmiş ülkelerin nüfusları, bundan 200, 300 sene önce yaşayanlara göre çok daha fazla refaha, sıhhate, üretkenliğe sahipler. Lakin teknoloji birebir vakitte zorluklar yaratıyor, eşitsizlikler yaratma kapasitesi var. Son 40 sene içinde dünya iktisadının teknolojisi daha çok otomasyona başladı. Yeni teknolojiler, işçinin üretkenliğini artırmaktan çok kapitalin, makinelerin işçilerin daha önce yaptıkları iş yapmasını yol açıyor. Bu tür teknolojiler eşitsizliğe büyük tesirde bulunabilir ve hakikat bir kurumsal yapı içine yerleştirmezseniz otomasyonun negatif tesirleri pek kuvvetli olabilir. Otomasyonu birinci başta değişik biçimlerde gördük; robotlarla ya da öteki makinelerle. Artık yapay zeka, bunun yeni bir alanı haline geliyor.
“OTOMASYON TIPKI VAKİTTE BÜYÜK FIRSATLAR YARATIYOR”
Otomasyon, tıpkı vakitte büyük fırsatlar yaratıyor. Kurumsal yapı içinde yer alırsa üretkenliği artırma mümkünlüğü var. Ancak birebir vakitte eşitsizliğe ve işçilerin iş imkanlarına olan tesirlerine hazırlıklı olmak lazım. Gelişmiş olan ülkeler; Amerika, Avrupa’nın bir bölümü buna hazırlıksız yakalandı. Gelişmekte olan ülkeler, orta gelir sınıfına giren ülkeler, Türkiye üzere, güya bunların kendilerini etkileyen akımlar olmadığını düşünüyorlar. Meğer aslında bu gelişmeler Türkiye’yi, Hindistan’ı, Güney Afrika’yı çok derin bir halde etkileyecek. Çünkü şu anda bunların başındayız. Bunun iki türlü, direkt ve endirekt tesiri olacak. Bu teknolojiler Türkiye’ye gelecekler. Daha da önemlisi, memleketler arası iş bölümünü etkileyecek. Daha önceden ihracata yönelik iş gücünü kullanan gelişmekte olan ülkelerin bunu yapmaları çok daha zorlaşacak. Bunu, hazırlıklı olmayan ülkeler için, özellikle ihracat ve katma bedelin en yüksek olduğu alanlarda sıkışınca, bunun gelirlerine ve milletlerarası büyük negatif tesirinin olması mümkün.
“İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ, ŞU ANDA DÜNYANIN, DÜNYA HALKININ GELECEĞİNİ TEHDİT EDEN ÇOK ÖNEMLİ BİR UNSUR”
İklim değişikliği, şu anda dünyanın, dünya halkının geleceğini tehdit eden çok önemli bir öge. Bu mevzuda artık herhalde herkes hemfikir. Fakat iklim değişikliğine karşı hazırlıklı değiliz. Orta gelir düzeyinde olan ülkeler hiç hazırlıklı değil. İklim değişikliğinin birkaç tane çok derin tesiri olacak. Bunlardan bir tanesi, ülkelerin tarımda yapabilecekleri üretkenlikleri; hepsi değişecek. Endüstrinin yapısı değişecek. Daha da önemlisi, iklim değişikliğine karşı yeni teknolojilerin geliştirilmesi ve bu yeni teknolojilerin kullanılması çok büyük bir avantaj sağlayacak kimi ülkelere. Özellikle yeşil teknolojiler; güneş gücünü, rüzgar gücünü kullanan teknolojiler konusunda ne kadar erken yatırımda bulunulursa bunun gelecek 30-40 sene içindeki gelişme potansiyeline tesiri çok büyük olacak ve birebir vakitte dünyanın iklim değişikliği konusundaki önünde olan çok büyük pürüzleri de aşmasına yardımcı olacak. Lakin bakarsanız, birçok gelişmekte olan ülke bu hususlarda yatırımda çok geride ve bu yatırımların yapılmaması gelecek 30 sene için büyük bir sorun yaratacak.
“ÇOK DAHA BÜYÜK BİR MÜLTECİ SORUNU İLE KARŞI KARŞIYAYIZ BÜYÜK OLASILIKLA”
Üçüncü öge ise iklim değişikliği ile ilgili olarak iklim değişikliğinin yaratacağı tesirlerin, özellikle dünyanın birtakım bölümleri ki Türkiye bu bölümlere çok uzak değil hem iç savaş hem çok dehşetli mülteci sorunları yaratma mümkünlüğü var. Birtakım eksperler, gelecek 25-30 sene içerisinde 500 milyonun üzerinde mülteci olabileceğini düşünüyor. Bunlar birçok yörel ekonomiyi çok derin olarak sarsacaktır. Yani şu an zati Suriye ve Irak savaşında gelen mültecilerin hem Avrupa’yı hem Türkiye’yi ne kadar değiştirdiğini ve çok sorun yarattığını görüyoruz. Bundan çok daha büyük bir mülteci sorunu ile karşı karşıyayız büyük olasılıkla. Tekrar hazırlıklı olmak, en önemli ögelerden bir tanesi. Lakin şayet bakarsanız ne Türkiye ne de öteki gelişmekte olan ülkeler bu mevzuda hazırlıklı değiller.
“TÜRKİYE İKTİSADI ŞU AN AYAKTAYSA BU, GENÇ NÜFUSTAN DOLAYI”
Üçüncüsü demografik gelişmeler; nüfusların yaşının artması, yapısının değişmesi. Bu da dünya iktisadını çok süratli bir formda sarsacak. Afrika dışındaki dünyanın çabucak hemen her yerinde nüfus çok daha yaşlı bir hale geliyor. Bir ülkeden örnek vereyim; Güney Kore. 1980 sonrasına bakarsanız, 50 yaş üstü olan nüfusa bakarsanız yüzde 20’nin altında, şu anda yüzde 60’a gelmiş durumda. Çok süratli bir biçimde yaşlanan ülkeler buna ayak uydurmak zorundalar ve buna ayak uyduramazlarsa büyük ekonomik ve toplumsal çöküşe yol açabilirler. Aslında Güney Kore, bu bahiste başarılı olan bir örnek. Güney Kore’nin ihracatına bakarsanız birçok açıdan iş yüküne bağlı sektörlerde, örneğin kimya, otomobil ve çok süratli yaşlanan bir nüfusla şayet süratli bir halde yanlışsız teknolojiye yatırımı bulunmasaydı Güney Kore’nin iktisadı çok büyük bir sakinliğe giderdi. Ancak yaşlanma süresi çok süratli, bir anda yeni teknolojilere yatırımda bulunabildiği için aslında bu biraz önce söylediğim alanlardaki ihracatını azaltmak yerine artırmak durumuna geldi. Şayet büyüme suratına bakarsanız Güney Kore’nin, büyüme suratı 2000 yılından sonra arttı. Lakin birçok ülke, Türkiye’de dahil olmak üzere bu bahiste büsbütün hazırlıksız. Türkiye şu anda hâlâ genç bir nüfusa sahip ve şayet şu anda Türkiye iktisadı ayaktaysa bu, genç nüfustan ötürü. Niçin? Çünkü genç nüfus iki şey yaratıyor. Birincisi; girişkenlik. Türkiye, acayip girişken bir iktisada sahip; yeni yatırımlar, yeni dükkanlar, yeni şirketler, tıpkı vakit büyük bir iç talep. Bu iç talep ve girişkenlik, önümüzdeki tahminen bir 20 sene daha devam eder. Ondan sonra Güney Kore, Japonya, Almanya üzere yaşlanmaya başlayacak. Ve bu 20 sene içindeki fırsatı kullanmak ve bu 20 sene sonraki çok daha değişen yaş yapısına göre bir hazırlıkta bulunmak lazım. Yeniden bu hazırlıkta değiliz.
“TÜRKİYE’NİN DE MÜLTECİ SORUNU ARTABİLİR”
Demografik yapının bir ürünü daha var, onu esasen söyledim fakat bir daha vurgulamak istiyorum; iklim değişikliği yüzünden ve öteki savaşlar yüzünden, yaşanan savaşlarla mülteci sorunu ile demografik yapı değişecek. Almanya’da şu anda gençlerin çok büyük bir bölümü mülteci ve şu an Almanya’da süratli bir formda yaşlanan ve çok düşük sayıda çocuk yapan bir ülke olduğuna göre, yeni gelen mültecilerin yaş ortalaması da çok düşük olduğu için değişik bir demografik yapıya gidiliyor. Yeniden buna hazırlıklı olmak lazım. Türkiye natürel Almanya değil yapı olarak lakin Türkiye’nin de mülteci sorunu artabilir. Bu da değişik bir demografik yapı getirecek; yani yaşlanan bir Türkiye’de doğan kesim, daha genç bir mülteci kısmı.
“DEMOKRASİNİN NİMETİ BİR TEK HALKIN YÖNETİME KATILMASINDAN DEĞİL”
Dördüncü adım, bu söylediğim üç tane kadar önemli lakin daha değişik, daha güçlü bir biçimde, tahminen de daha güç bir formda demokrasi… Demokrasi, bizim hepimizin hürmet duyduğu, hatta tek imkan olarak gördüğü bir sistem. Benim yaptığım araştırmalar, aslında büyümeye çok büyük tesiri, olumlu tesiri olduğu yönünde. Yani ülkede bazen gazeteler demokrasiden şikayet etseler bile aslında demokrasinin nimeti bir tek halkın yönetime katılmasından değil, tıpkı vakitte demokratik ülkeler sıhhate daha fazla yatırım yapıyorlar. Özellikle az gelişmiş bölümün eğitiminde daha fazla etkililer. Vergileri daha çok artırıyorlar. Vergi eksikliği aslında çok büyük bir sorun ve tıpkı vakitte iktisadın büyümesini sağlıyor. Son 60 sene içerisinde demokrasi, dünyanın hepsinde çok değişik bir gelişimden geçti. 1970’te dünya ülkelerinin üçte biri demokrasiydi. Özellikle İspanya, Portekiz ve Yunanistan’daki askeri rejimlerin düşmesinden sonra, kimi siyasi bilimcilerin ‘3. Demokrasi Akımı’ dediği dönem başladı. Bunun ortasında Berlin duvarı düştü. Birtakım siyaset bilimciler, demokrasiye karşı gelecek öteki bir sistem kalmadı gibisinden açıklamalarda bulundu. Gerçekten de 1970’lerin sonlarından 2005 yılına kadar büyük bir demokrasi akımı yer aldı dünyada. Üçte birden üçte ikiye çıktı dünyadaki demokrasi yönetimi. Daha da önemlisi, tahminen de demokratik olan ülkelerin demokrasi kurumları daha da gelişti. Lakin 2005-2006’dan başlayarak bunun tam aksisi bir dönem oluştu. 2006 yılından sonra bütün dünyada demokrasiler zayıfladı. Türkiye’de demokrasi krizi var şu anda çok derin fakat bir tek Türkiye’de değil. Hatta Türkiye’yi gelişen akımın içerisinde görmek lazım. Aslında Türkiye bu mevzuda büsbütün tipik bir örnek.
“DEMOKRASİYE DARBELER DIŞINDA YENİ BİR TEHDİT TÜREDİ; SEÇİMLE GELEN BAŞKANLARIN KENDİLERİNİ KISITLAYAN HUKUK DEVLETİNİ ORTADAN KALDIRMALARI”
Eskiden demokrasiye tehdit, çoğu vakit askerlerden ya da darbelerden geliyordu. 2005-2006 yılından beri darbe bayağı az. Onun yerine diğer bir tehdit türedi demokrasilere, medya özgürlüğüne karşı; seçimle gelen önderlerin giderek kendilerini kısıtlayan hukuk devletini ortadan kaldırmaları, muhalefet başkanlarını mahpusa atmaları, büyük bir kutuplaşma, palavra medyası. Yani birçok hakikat olmayan sansasyonel ya da büsbütün halkın başını karıştırma üzerine heyeti haberlerin dolaşması ve bu demokratik uygulamanın zorlaştırılması. Bunları dünyanın her tarafında görüyoruz; Brezilya’da, Amerika’da, Filipinler’de, Hindistan’da, Macaristan’da, Türkiye’de… Ve sorun şu ki demokrasinin zayıflamasının nedenini toplumsal bilimciler hâlâ anlamış değil. Yani bundan önce vurguladığım üç öge, üç gelişme aslında anladığımız şeyler. Karşısında ne yapmamız gerektiğini daha çok anlıyorduk. Demokrasi konusuna gelince; bu demokrasi zıttı akımın nereden geldiği konusunda bir fikir mutabakatı yok. Kimileri eşitsizlikten bahsediyor, kimileri küreselleşmeden bahsediyor, kimiler toplumsal medyadan bahsediyor lakin şu anda bilgimiz şu ki demokrasinin gelecek için önemi aslında her zamankinden fazla.
“ÇOK DAHA AZ VE ÇOK DAHA DEĞİŞİK KÜRESELLEŞMİŞ BİR DÜNYA GÖRECEĞİZ”
Küreselleşme, her ne kadar kimi negatif şeyler getirse de bu jeopolitik istikrarın en önemli ögelerinden bir tanesi. Birçok gelişmekte olan ülke için de büyüme fırsatı yarattı. Türkiye, küreselleşme olmadan 1960-70-80’lerdeki büyümelerini sağlayamazdı. Artık bu jeopolitik sistem büsbütün değişmek üzere. Şu an küreselleşmenin geri adım attığını görüyoruz. Bence bu başlangıç. Bu, kısa süreli bir şey değil. Çok daha az ve çok daha değişik küreselleşmiş bir dünya göreceğiz. Ve şu anda Çin ve Amerika ortasındaki rekabetin kısa süreli bir şey olmadığını artık insan anlamaya başladı. Bunun iki tane daha ögesi var. Birincisi demokrasi. Çin, başta olan komünist partinin kontrolünü sağlayabilmek için demokrasi hareketini öldürmek zorunda. Bunu en net halde Hong Kong’da gördük. Gelecek jeopolitik istikrarlar bir tek Çin ve Amerika ortasında olan çatışmadan değil, tıpkı vakitte demokrasi ve demokrasi tersi olan sistemler ortasında da olacak.
“KÜRESELLEŞMEYE REAKSİYON OLARAK ‘MİLLİYETÇİLİK’ ÇOK DAHA SÜRATLİ BİR BİÇİMDE YÜKSELDİ”
Aynı vakitte küreselleşmeye reaksiyon olarak ‘milliyetçilik’ çok daha süratli bir halde yükseldi. Bu da jeopolitik dengeyi çok daha değiştirecek, çünkü milliyetçiliğin kuvvetlendiği yerde memleketler arası konferanslar çok daha sıkıntı olacak. Lakin geleceğe bakarsanız; pandemiler olsun, iklim değişikliği olsun, dünyanın bu kutuplaşmış alakaları olsun, dünyada milletlerarası konferanslar çok daha önemli bir hale geliyor. Yani bu durumda dünyanın gelecek 30-40 sene içinde bir sıkıştırılacak durumu var. Konferanslar daha önemli bir hale gelmesine karşın o konferansları yapacak kurumları zayıf ve o konferansları yapacak iklimden uzaklaştıran milliyetçilik üzere akımlar var.
“TÜRKİYE’NİN YENİ BİR BÜYÜME STRATEJİ GELİŞTİRMESİ YOK”
Kredinin bol olduğu, faizlerin düşük olduğu bir dönemin sonuna geliyoruz. Şu anda buna başlamış durumdayız. Enflasyon olmasa bile faizlerde artış olmaya başlamıştı. Kredi ile olan büyüme sistemindeki tıkanmayı 2019’da bile görebiliyorduk. Fakat özellikle küresel enflasyon sorunu arttıkça faizlerin hem Amerika’da hem Avrupa’da arttığını görüyorduk. Çin’de kredi ile büyümenin sonlarına gelindiği de artık aşikar. Krediyle büyürken hem inşaat sektöründe olsun hem öteki alanlarda olsun verimsiz yatırımlarla dolu olan şirketler ve ülkeler önce bunu temizlemek ve yeni büyüme stratejileri bulmak zorunda. Türkiye’de bu hususta biraz bir anlayış var lakin buna yeni bir strateji geliştirme yok ve hatta kimi yerlerde krediyle büyüme çabası devam ediyor, seçim iktisadı çabası yapısı altında. Bu yeni strateji aramasına vaktinde başlamazsak sonra bunu yapmak çok daha sıkıntı olacak. Çünkü verimsizlikler, bilanço sorunları daha da artacak.”
